चलशिक्षा २०२२, चित्रपट, शिक्षण आणि आपण!

चित्रपट शिक्षण ह्यांचा काही परस्पर संबंध आहे का?

मला चित्रपट बघायला खूप आवडते. मी बरीच वर्षे प्रभात चित्र मंडळाची सभासद होते. (Prabhat Chitra Mandal) आताही साधना लर्निंग सेंटर (Learners Collective – Alternative Education in Central Mumbai),मध्ये आम्ही movie club चालवितो. काही महिन्यांपूर्वी BeMe (BeMe | My Shape, My Size, I grow, I move) म्हणून बंगळूरच्या आमच्यासारख्याच शाळेच्या film club ची मी सभासद होते. शिक्षणक्षेत्रात काही वर्षे काम केल्यावर चित्रपट हे शिक्षणाचे प्रभावी माध्यम आहे, हे मी आता ठाम विश्वासाने साांगते.

काही महिन्यांपूर्वी BeMe च्या प्रकाशचा फोन आला की Project Nomad (Sourva Dutta, Project Nomad – Making Films To Understand Learning & Education), Schoolscape (Amukta Mahapatra, www.schoolscape.org ) and Abheek Academy (Indira Raju, Abheek Academy – Alternative Educational Paradigm) मिळून एक चित्रपट महोत्सव साजरा करायचे ठरवित आहेत. केवळ हा विषय माझ्यासाठी प्रिय होता असे नाही तर सौरव आणि अमुक्ता हे दोघे माझे जिव्हळ्याचे, तसेच प्रेरणास्थान देखील आहेत, त्यामुळे उत्सुकता तर होतीच.

तरीही बरेच दिवस जाण्याबद्दल काही निर्णय होत नव्हता. हळू हळू चलशिक्षाचे (https://instagram.com/chalshiksha/) teasers येऊ लागले. पहाते तर रुपेश गेसोटा, मनीष फ्रीमन आणि इतरही काही जवळचे लोक जात होते. मग मात्र लगोलग हातपाय हलवून शाळेतील १० + वयोगटातील ९ मुले, क्षमा (पालक) आणि मी असे बंगळूरला निघाालो.

BeMe, Bangalore

एक दिवस आधी आम्ही BeMe शाळेला भेट दिली. ही शाळा आमच्या खास जवळची कारण ती उभी आहे आमच्यासारखीच लोकतांत्रिकतेच्या पायावर (democratic education). तिथल्या शिक्षकांनी आम्हाला आमच्या अडचणीत मन:पूर्वक मदत केली आहे. त्यांच्या मुलांनीे आमच्यासाठी खास स्वैपाक केला होता. आमची मुले ह्या आदरातिथ्याने अतिशय खूश झाली.

Chalshiksha 2022

Ecumanical Christan Centre इथे चित्रपट महोत्सव होणार होता. मोठी हिरवळ, आमराया, उंच घनदाट वृक्ष पुन्हा एकदा पाहून चार वर्षांपूर्वी झालेल्या IDEC 2018 (International Democratic Education Conference) ची आठवण झाली. आता तर हा परिसर अधिकच सुंदर दिसत होता. मुंबईच्या गर्दीत वाढणा-या मुलंसाठीतर असा परिसर म्हणजे एक आमंत्रण होते, आमंत्रण… हुंदडण्यासाठी, झोपाळ्यांवर झोके घेण्यासाठी, आजूबाजूच्या गोष्टी ढुंढाळण्यासाठी, मुक्त होण्यासाठी, स्वत:ला शोधण्याासाठी… अँनी, अमुक्ता, सौरव, अभिलाषा यांना भेटून खूप आनंद झाला. इंदिराशी ओळख झाली, आणि अशात-हेने तिस-या organizerशी देखील महोत्सव चालू होण्याआधीच मैत्री झाली. 🙂

खूप सारे पर्याय

संपूर्ण कार्यक्रमाचे नियोजन अतिशय विचारपूर्वक केलेलं होतं, की जणू काही गेली कित्येक वर्षं हा महोत्सव होत असावा. ६-७ निरनिराळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या गोष्टीे आयोजित केल्या होत्या. ज्यांना खोलात जाऊन philosophy आणि त्याचे प्रात्यक्षिक ह्याचा अभ्यास करायचा असेल त्यांच्यासाठी पुविधाम (Puvidham – Education for Sustainable Living and Rural Development), नीलबाग, The Learning Community of Auroville (tlcauroville.org) , BeMe, नई तालीम, गिजुभाई बढेकांची शाळा, Rishi Valley अशा वेगवेगळया शाळांच्या documentaries and movies होत्या.

ज्यांना केवळ सिनेमाचा आस्वाद घ्यायचा असेल त्यांच्यासाठी Taashi and the monk, Kishan and the golden chariot, चंदा के जूते, आज school जवानु छे? असे चित्रपट होते.

ज्यांना सिनेमा बनविण्यास शिकायचे असेल त्यांच्यासाठी मॅंगलोर च्या नरेशने ३ दिवसांची कार्यशाळा आयोजित केली होती. Little Theatre, Bangalore च्या कलाकारांनी टागोरांच्या कथा-कवितांवर आधारित नाट्य आणि त्यानंतर नाट्यकार्यशाळा ठेवली होती. ज्यांना सिनेमा सोडून दुसरे काही करावेसे वाटत होते, त्यासाठी रुपेश गेसोटा (www.rupeshgesota.weebly.com) गणिती-खेळ घेत होता, मातीकाम, विणकाम, कलरीपटटू, आणि मनीष फ्रीमनचे (https://www.instagram.com/manishfreeman/) game-a-thon. ज्याला जे करावेसे वाटेल त्यासाठी ते.

मी काय शिकले?

पुविधामच्या मीनाक्षी आक्काचे मुलांशी परीक्षेतील अपयशामुळे येणा-या वैफल्याबद्दल, आत्महत्येच्या विचारांबद्दल बोलणे, sex education, मुलग्यांना आयुष्यात कमीतकमी एकदा पाच दिवस sanitary pads वापरायला लावणे सारेच आचंबित करणारे.

दीपा धनराज यांनी कर्नाटक शासनाच्या शिक्षकांबरोबर केलेले काम ‘Films and pedagogy’ आणि ‘Young Historians’ ह्या नावाखाली सादर केले. मुले शाळेत का जात नाहीत, ह्याचा शिक्षकांनी घेतलेला शोध त्यांच्यासाठी तर महत्वाचा होताच, पण इतर शिक्षकांसाठी देखील. आर्थिक चणचण, वयात येणा-या मुलींना दूर शाळेत पाठवायची भीती, घरच्या आणि पुस्तकी भाषेत असणारा फरक, न शिकलेल्या पालकांबद्दल कमीपणाची भावना, आणि सर्वात शेवटी शिक्षण घेतल्याानंतर मूल शेतात काम करणार का? त्याच्यायोग्य नोकरीचा हमखास पर्याय उपलब्ध असणार का, हा प्रश्न सर्वांनाच अंतर्मुख करून गेला.

शिक्षणाने खरेच सगळे प्रश्न सुटतात का?

दुस-या सत्रात ‘young historians’ ह्या video-clip मध्ये १ शिक्षक व ८/१० विद्यार्थी ह्यामधील इतिहासाच्या अभ्यासाविषयक चर्चा होती. स्वत:च्याा कुटुंबाचा इतिहास, त्यासाठी वयस्क मााणसाची प्रत्येक मुलाने घेतेलेली मुलााखत, बसवराजांच्या वेगवेगळ्या तसविरी वापरून नक्की कशावरून आपण त्यांना ओळखतो, ऐतिहासिक व्यक्तिंची चित्र कशी काढायची कोण ठरवते, त्यावरून समाजाची विभागणी-बांधणी हे निष्कर्ष काढता येऊ शकतात का? ह्या शिवााय शिक्षक मुलांना एका जुन्या पडझड झालेल्या घरामधल्याा १० वस्तू आणून देऊन त्याा कुटुंबााबद्दल निष्कर्ष काढायला मदत करतात, तेव्हाचा प्रवास… डोळे उघडविणारा होता. ह्या सगळ्या प्रक्रियेत २ गोष्टी महत्वाच्या होत्या, १. मुलांची चूक सुधारायची नाही २. त्यांना बोलताना मध्येच अडवायचे नाही. मुले ज्या त-हेने शिकली, ते आचंबित करणरे होते. शिक्षकाची नक्की भूमिका काय असावी ह्यावर प्रकाश पाडणारा.

हे वरचे अभ्यास आणि आरोहीच्या रत्नेश माथुरने (Aarohi Life Education | Open Learning Community) ‘possibilities’ ह्या सदराखाली दाखविलेल्या open learners चे प्रवास, BeMe ची film and TLC’s ‘Learning from intangibles’ ह्यामुळे मला माझ्या तत्वांची खुंटी पुन्हा हलवून बळकट करता आली. ती अशी –

आपण कोणालाही काहीही शिकवू शकत नाही.
शिकणा-याला स्वत:च्या मनाचा/बुद्धीचा सल्लाच तेवढा घेणे आवश्यक
मुलांच्या शिकण्याच्या सामर्थ्यावर तसेच, शिकायला आयुष्याकडून मिळणा-या संधीवर ठाम विश्वाास ठेवणे

खरेतर ह्या तत्वांच्या जोरावर आम्ही साधना चालू केले, परंतु कुठेतरीे मला त्याचा विसर पडला होता.

ह्याखेरीज अजून काही उल्लेखण्याजोगी sessions म्हणजे

१. कविता रत्नाचे (The concerned for working Children) मुलांचे हक्क आणि त्यांना ऐकण्याची गरज. २. माया मेनेन यांनी २ वेगवेगळ्या शिक्षकांच्या वर्गात रेकाॅर्ड केलेल्या video clips मधून सिद्ध केलेले शिक्षण. तसेच, ३. रितिका सहानी ह्यांनी अपंग मुलांबद्दल अव्यंग मुलांमध्ये जाणीव निर्मााण करण्यासाठी हसत-खेळत राबवलेले उपक्रम.

मुलांचा प्रवास

आमच्या शाळेतील १०+ वयोगटातील मुलांसाठी तर हा खूपच मस्त उपक्रम होता. बहुधा सर्वचजण आपल्या पालकांना सोडून इतके लांब इतके दिवस पहिल्यांदाच राहत होते, प्रवास करीत होते. सर्वांना film making workshop, नाटक, मातीकाम आणि game-a-thon मध्ये सहभागी व्हायला आवडले. सगळे मनसोक्त माफिया खेळले, BeMe च्या मुलांबरोबर नवीन मैत्री केली. काहींना काही अडचणींचा सामना करावा लागला, पण अर्थात त्यातही खूप काही शिकणे समाविष्ट आहेच.

आमच्या चर्चांमधून नंतर जाणविलेल्या काही गोष्टींमध्ये, वेगवेगळ्या मुलांनी, वेगवेगळ्या प्रसंगाातून काही ना काही शिकवण घेतली, प्रोत्साहन घेतले. काहींना इतर शाळांमधील मुले पाहुण्यांसाठी जेवण बनवितात हे आवडले, काहींना मुले ट्रीपचे planning and execution ची पूर्ण जबााबदारी घेतात ते खास वाटले. काही शाळांमध्ये मुलं शौचालयही साफ करतात हे पाहून आश्चर्य वाटले, तर आपण ह्यापैकी काय करू शकतो असा प्रश्नही मनात डोकावू लागला. काहींना काम करणा-या मुलांचे प्रश्न भेडसावू लागले, त्यांच्या हक्कासाठी आपण काय करू शकतो, असे वाटायला लागले तर काहींनी आपल्या शाळेत येणा-यांचे आतिथ्य करायचे ठरविले, आणि काहींनी पाहुणे म्हणून बााहेर गेल्यास ओळख-पाळख होण्याआधीच झाडावर चढायचे नाही असे ठरविले. 😉

निरोप

वेगवेगळी माणसे वेगवेगळ्या उद्देशाने चलशिक्षाला आली होती. मााझ्यासारखी काही मित्र- मैत्रिणींना भेटायला, काही निरुद्देश, काही सिनेमाचे तंत्र शिकायला, काही समांतर जगात काय चालू आहे ह्या उत्सुकतेने, तर काहींना कोणी आग्रह केला म्हणून. परंतु निरोपाच्या वेळी असे वाटले की प्रत्येकाला काही ना काही गवसलं. प्रत्येकाला सहभागी झाल्याचे समाधान होते, आनंद होता. भविष्यातील चलशिक्षेचा वेध होता, त्यात छोट्यांसह संपूर्ण देशातील, परदेशातील लोकांचा समावेश व्हावा असे वाटत होते.

आता मी मुंबईला परततेय ती खूप सारे अनुभव, आठवणी, आमंत्रणं (देऊन-घेऊन), नवीन मैत्र बरोबर घेऊन, आणि त्याबरोबरच खुल्या शिक्षणाची तत्व माझ्यापुरती बळकट करून. Project Nomad, Schoolscape आणि Abheek अकादमीला मन:पूर्वक धन्यवाद. पुढच्यावेळी अजून मुलांना आणि त्याहीपेक्षा पालकांना घेऊन जायचे मला आताच वेध लागले आहेत.

Chalashiksha 2022, Film, Education and You!

Featured

Do you think education and films have any relationship?

I happen to be a big fan of films. I have been part of Prabhat Chitra Mandal, (Prabhat Chitra Mandal Film Enthusiast Institute, Mumbai) for many years now. At Sadhana LC (Learners Collective – Alternative Education in Central Mumbai), we run a movie club. So also, I enjoyed being part of movie club with BeMe,Bangalore (BeMe | My Shape, My Size, I grow, I move) community, Bangalore. Being a self-proclaimed educationist I strongly believe films can be a great tool for learning.

I got excited when Prakash (from BeMe) happened to mention about this film festival at Bangalore, being organized by Project Nomad (Sourva Dutta, Project Nomad – Making Films To Understand Learning & Education), Schoolscape (Amukta Mahapatra, www.schoolscape.org ) and Abheek Academy (Indira Raju, Abheek Academy – Alternative Educational Paradigm). Not just that it was about Education and Films, both topics close to my heart, but also, because of Sourav and Amukta both being good friends and inspiration.

In spite of getting excited, nothing concrete was happening in regards to planning. But as the teasers of Chalshiksha (https://instagram.com/chalshiksha/) started to appear, it was very difficult to stand on fence and watch. A lot of friends were gathering. Finally, with bunch of 9 children from LC, Kshama (a parent), I made an entry to Chalshiksha 2022!

BeMe, Bangalore

A day prior we were hosted by BeMe, our guide in journey of democratic education. Their kids cooked delicious meal for us, and made a lasting impression on our kids. During reflection circle, children expressed how special they felt, and what take-aways they had from BeMe.

Chalshiksha 2022

As we arrived at the venue, lush green lawns, Mango orchards, calm and quiet and huge campus of Ecumanical Christan Centre brought back the memories of IDEC 2018. The campus appeared to be even more beautiful. For children from Mumbai, such a campus was an invitation to be free, to just run-around, explore, sit on a swing and just to be oneself. It was lovely meeting Annie, Amukta, Sourav, Abhilasha and Indira. Within no time, the third organizer had become a friend too 🙂

Options to choose from

The whole program was so wel-crafted, that it was impossible to believe it was happening for the very first time. At 6/7 different locations, different activities were going on. For those who were looking for deeper dive into philosophy, there were documentaries and movies on alternative spaces like Puvidham (Puvidham – Education for Sustainable Living and Rural Development), Neelbagh, The Learning Community of Auroville (tlcauroville.org) , BeMe, Nai Talim, Gijubhai Badheka’s school, Rishi Valley.

For those who wanted to watch movies and enjoy there was wel-curated collection of movies like – Taashi and the monk, Kishan and the golden chariot, chanda ke joote, Aaj school javanu che?

For those who were interested in trying hands on film making, Naresha had offered a 3-day course. Little Theatre of Bangalore performed and conducted a workshop to demonstrate how dramatics can contribute to education. To others who wanted something apart from films, Rupesh Gesota (www.rupeshgesota.weebly.com) was playing math games, pottery work, Sathyashree’s braiding workshop, Kallaripattu workshop-demo, traditional games and Manish Freeman’s (https://www.instagram.com/manishfreeman/) gamethon.

My learnings

Meenakshi akka’s way of talking to children about failures, suicidal thoughts, sex education, and idea of making boys wear sanitary pads for five days at least once in lifetime were amazing.

Deepa Dhanraj presented her experiments with Karnataka Govt school teachers under heading of ‘Films and pedagogy’ and ‘Young Historians’. The govt school teachers were asked to survey for the increasing dropout rate. Their journey starting from refusal to understanding of different factors was beautifully recorded into the film. There were different issues discussed about financial challenges, safety of teenage girls walking long distances to school, gap in dialects and context of textbooks and real life, fear of being looked down upon parents by learned children. But the last question which left me thinking about the purpose of education was, once the children get educated, will they return to the farming/ family? Will there be guaranteed jobs and social respect? Or even more confused state? All these questions led to the understanding of teachers and I am sure it must have led to change in the attitude and practices in the classroom.

The other session, ‘young historians’ was a video-clip of a school teacher with a group of 8-10 children, making them understand and experience the nuances of studying history. The exercise started by making family tree and understanding history of one’s family, conducting interviews of elders in the family. Teacher also used photographs of Basavraj, famous figure, to come to the conclusion that the drawings in history may come from understanding of narrator. Basavraj’s life stories also provided opportunity to discuss about social and communal aspects. The loveliest activity was to let children discuss, debate and come to a conclusion about a family/house, from where 10 articles were brought and provided to children. Deepa expressed that the condition during this activity was 1. No child will be corrected. 2. No child will be stopped from talking. It was amazing how children brainstormed and arrived at a conclusion.

The above exercise and Ratnesh’s (Aarohi Life Education | Open Learning Community) session about possibilities, where he showed some films of open learners life journeys, BeMe’s film and TLC’s ‘Learning from intangibles’ helped me reinforce my principles.

Nothing can be taught
The mind must be consulted in its own growth
To have complete faith in child’s ability to learn and life providing the opportunities to learn.

I had sort of forgotten it in recent past, though these were the basics with which we began Sadhana Learning Centre

The other interesting sessions were by 1.Kavita Ratna (The concerned for working Children) talked about Children’s rights to be heard. 2. Maya Menon demonsrated how to make teaching visible with the help of two video clips shot in the classroom. 3. Ritika Sahani’s celebrating diversity where she demonstrated how sensitivity towards differently abled can be brought about in easy-going, fun way.

Children’s journey

All our 10+ year old had a wonderful time. It was probably the longest time they spent away from any family member, managing themselves, travelling long distance. They enjoyed participating in film making workshop, drama, pottery and game-a-thon. They played Mafia to their hearts’ content. They enjoyed company of BeMeians. Some of them went through some emotional crisis but managed themselves very well.

A few things brought up in the reflection circles were various people inspiring them, their readiness to take up the responsibility of planning and execution of different outdoor trips, awe about children cleaning toilets in the school, and curiosity if we can do the same, knowing about hardships of working children and thought if children can do something about their own rights, being a generous host and cooking food for the guests, being aware guest and not to climb the trees without saying hi-hellos ;), being helpful in taking care of the friends, so on and so forth.

The closing circle

In the closing circle, I got to meet people who had come with different objectives in mind. Some had no agenda at all, some like me had come to meet friends (which I did to the content of my heart), some were nudged to participate, while some wanted to know whats happening in the alternative world of education. But it appeared that all were happy and wanted more Chalshiksha to come in future, spreading its wings, taking more participants, especially, young ones, going to different parts of the country, even internationally!

I am returning back to Mumbai, with fresh experiences, memories, reinforcements, networks, invitations and am indebted to Project Nomad, Schoolscape and Abheek, for this learning opportunity. I am looking forward to more such events to include our children and parent community at large.